103. Boze Mensen

Vandaag herdacht Duitsland die ongelofelijke ochtend vijftig jaar geleden,
13 augustus 1961, toen de bevolking van Berlijn wakker werd en tot haar ontzetting ontdekte dat alle doorgangsposten van Oost- naar West-Berlijn versperd waren met prikkeldraad en Spaanse ruiters. Neues Deutschland, het blad van de SED, de Oost-Duitse Communistische Partij, maakte
diezelfde dag bekend dat de afscheiding bedoeld was ‘om de ondermijnende activiteiten tegen de landen van het socialistische kamp tot staan te brengen’. Kort daarna werd met het eerste metselwerk begonnen: de Duitse Muur was een feit. Dat de bouw van het monstrum in werkelijkheid een noodmaatregel was om de uittocht van DDR-burgers naar het westen te stoppen, werd wijselijk verzwegen.

Achtentwintig jaar later, in de nazomer van 1989, reisde ik in een camper langs de Innerdeutsche Grenze om voor de VPRO een documentaire te maken over de scheiding tussen Oost- en West-Duitsland. Langs de Oostenrijks-Hongaarse grens begon het te rommelen, steeds meer DDR-burgers probeerden naar het westen te ontkomen. Hoogste tijd voor een inventarisatie van de stand van zaken langs het Duits-Duitse Gordijn. Het werd een wekenlange reis langs ruim 1400 kilometer beton, staaldraad en wachttorens, van de Beiers-Tsjechische grens in het zuiden tot aan de Noordzee, waar het IJzeren Gordijn, letterlijk, in de golven verdween. Een wonderlijke reis, niet alleen omdat het een vervreemdende ervaring was om dorpen te bezoeken die door de grens eenvoudigweg in tweeën waren gehakt, of de stille bossen en akkers waar die dodelijke afscheiding dwars doorheen liep, met om de honderd meter een dreigend bord en de waarschuwing dat je zou worden doodgeschoten als je het waagde over de afrastering te klimmen: de achter de metershoge hekken liggende, honderd meter brede Todesstreifen was bezaaid met landmijnen en overal hingen automatische mitrailleurs. Maar het was ook in die zin een wonderlijke reis, dat ik de laatste Nederlandse journalist zou blijken te zijn die een dergelijk verslag zou maken. Medio september werd mijn documentaire uitgezonden. Toen enkele weken later op 9 november 1989 de Muur viel, had de geschiedenis mijn verhaal ingehaald.

Dat iets dergelijks zou gebeuren had niemand verwacht. En dat het zo snél zou gaan, al helemaal niet. Op de lijst van meest gebruikte adjectieven uit die roerige periode stond historisch bovenaan, met euforisch op een goede tweede plaats. In mijn archief bewaar ik tot de dag van vandaag krantenknipsels met koppen die de onvoorstelbaarheid van de omwenteling treffend samenvatten: Grenswachters DDR beginnen met afbreken Muur. In een artikel dat ik niet lang daarna publiceerde (en waaruit bovenstaande zwartwit foto’s stammen, de originele afdrukken blijken onvindbaar en mijn analoge doka is opgedoekt), schreef ik dat toekomstige historici hun handen vol zouden hebben aan het adequaat duiden van de gebeurtenissen in die roerige dagen in de DDR. Want het was niet alleen de ongelofelijke snelheid waarmee Honecker en zijn trawanten uit het zadel werden gekieperd, het echte mirakel was de geweldloosheid en de eendracht waarmee het volk de rijen wist te sluiten. De opgekropte woede van de massa die opeens niet zo machteloos bleek.

Tijdens mijn reis interviewde ik in Berlijn ondermeer de Nederlandse beeldend kunstenaar Armando, die destijds nog in de gedeelde hoofdstad woonde. Een nakende opstand in de DDR? Hij geloofde er niets van. Er was wel al wat gerommel, vluchtelingen waren over de muren van de Westduitse ambassade in Hongarije geklommen en hadden daar asiel aangevraagd, en in het tuinhuis van de Westduitse diplomatieke vertegenwoordiging in Oost-Berlijn hadden afvallige DDR-burgers hun toevlucht gezocht. Maar dat stelde niet veel voor, meende Armando. Het ontbreekt de Duitser nu eenmaal aan Zivil Courage, dat zou zo’n vaart niet lopen. Lieve help, wat had hij had het mis. Een paar weken later sloeg in Leipzig de vlam in de pan. De massa ging de straat op, uit tienduizend kelen klonk Wir sind das Volk. En het grootste wonder van deze volkswoede was dat het zonder bloedvergieten ging. Wat we hiervan hebben kunnen leren is dat de boze mens die zijn woede begrijpt een machtig wapen is. En zagen we niet hetzelfde eerder dit jaar op het Tahrirplein in Cairo? Dappere mensen die weten dat ze in hun recht staan en dat recht ook opeisen, desnoods met gevaar voor eigen leven. Zivil courage? Nou, reken maar.

Wat negatieve, onbegrepen volkswoede vermag, zagen we dezer dagen in Engeland. In aanleg waren de protesten wellicht gerechtvaardigd, Engeland is nog steeds een klassenmaatschappij en niet van racistische smetten vrij. Een stelselmatig achtergestelde gekleurde minderheid eist haar rechten op. Maar hersenloos rapalje heeft de volkswoede omgebogen naar nutteloos geweld. ‘We doen het om te laten zien dat we het kunnen’, riepen beschonken meisjes en gemaskerde hooligans na de zoveelste nacht van winkels vernielen en de boel kort en klein slaan. Een ontnuchterende illustratie van de volstrekte willekeur is het beschamende filmpje op Youtube waarin een Maleisische student, na verzeild te zijn geraakt in de rellen, bloedend op straat ligt en ijskoud beroofd wordt door een blank stuk schorem.

In zijn Aantekeningen uit het ondergrondse laat Dostojevski zijn hoofdpersoon afrekenen met het idee dat de mens rationeel is en altijd kiest voor wat goed voor hem is. Welnee, zegt hij, de mens is wispelturig en emotioneel en soms wil hij gewoon iets kapot maken, ook als het niet in zijn eigen belang is. De geschiedenis geeft de Russische chroniqueur postuum gelijk. De protesten destijds in de DDR en eerder dit jaar in Tunesië en Egypte, waren een geweldloze roep om vrijheid en zelfbeschikking. De vernielingen in Londen hebben niets met vrijheid te maken, maar worden aangestuurd door onbegrepen, tomeloze woede.

De boze mens die zijn woede begrijpt verdient onze steun en sympathie. De boze mens zonder ideaal is levensgevaarlijk. Als je ‘m ziet, maak dan dat je wegkomt.